Kulturalnie mon Amie

Kilkanaście prac Chagalla wisi w Muzeum Narodowym w Warszawie. Kolorowe obrazy z grającymi skrzypkami, unoszącymi się nad ziemią zwierzętami, pejzażami z Francji, to całkiem nowy nabytek muzeum. Marc Chagall, wybitny malarz XX wieku, którego pokochała popkultura, urodził się w Witebsku, w małym żydowskim sztetlu. Mimo, że wywodził się z biednej rodziny, to od dziecka wiedział, że będzie malował. Swoją sztuką chciał podbić Rosję, a podbił świat.  

Po bilety do Narodowego w popołudniowych porach jest kolejka. W dzień oprowadzań trzeba postać w niej nawet dziesięć minut. Bilety na oprowadzania kupuje się specjalnie, choć w cenie nie ma różnicy. Chętnych jest zbyt wielu, aby wszyscy się zmieścili w dwóch, maleńkich salkach. 

Przerażona obsługa muzeum sprawdza bilety po trzy razy, przy każdym przejściu z pokoju do pokoju. Nie mieścimy się wszyscy, nie ma mowy o tym, żeby każdy mógł stać przy obrazie przy którym nasza przewodnicza właśnie opowiada o Chagallu i jego malarstwie. Ale słychać ją dobrze, więc można przepchnąć się w tłumie i obejrzeć to, czego akurat nie omawia. 

Nasze oprowadzanie skupia się na żydowskich korzeniach, na metaforach i ukrytej symbolice malarstwa Chagalla. Skąd się wzięli ci skrzypkowie, te wszystkie zwierzęta, kolorowe konie, krowy, kury unoszące się nad ziemią, nawet na obrazach przedstawiających Paryż?

W wieku 79 lat, Marc Chagall zapytany o lewitujące na jego obrazach postaci, odpowiedział, że to zasługa jego matki: „kiedy mnie karmiła, miałem wrażenie, że unoszę się nad ziemią, mogę lecieć w gwiazdy.”

Był najstarszy z rodzeństwa, i nigdy nie narzekał na biedę w domu, choć jego ojciec sprzedawał śledzie i nie zarabiał dużych pieniędzy. Matka zajmowała się dziećmi. Jej rola była ważna, to ona przekazywała im jak żyć, uczyła, dawała poczucie bezpieczeństwa. Chagall opowiadał, że miał szczęśliwe dzieciństwo, nigdy nie był głodny, a matka kochała ich nad życie. Z Witebska zapamiętał biegające dzieci, zwierzęta – kury, konie, krowy, owce, i grajków. Zielony, mały, żydowski sztetl będzie jego ulubionym tematem – będzie do niego nawiązywał często, co świetnie widać na obrazie z MN „Moje życie między Witebskiem, a Paryżem”. Na dole obrazu Chagall namalował rodzinne miasto, na górze Paryż z wierzą Eiffele’a.

Już jako dziecko wiedział, że chce malować. Opowiadał, że pewnego dnia zobaczył kolegę, kopiującego jakiś rysunek. Wtedy pierwszy raz poczuł chorobliwą zazdrość. Siadł i sam zaczął rysować. Rodzice posłali go na lekcje rysunku do Jehudy Pena. 

W 1907 roku opuścił Witebsk. Udał się do Sankt Petersburga. Było mu trudno, bo żeby się uczyć potrzebował specjalnego pozwolenia. Przenosił się ze szkoły do szkoły. To był ważny okres – poznał sztukę Léona Baksta, Balet Russe Diagilewa i pierwszy raz usłyszał o Paulu Gauguin. Kiedy wrócił do rodzinnego miasta był już malarzem. Krytycy wskazują na jego dzieło „Martwy mężczyzna”, które weszło do kanonu sztuki. 

Przełomem był wyjazd do Paryża. To wtedy Chagall zachwycił się kolorami. W Rosji mu ich brakowało, wszystko było w kolorach „butów, które nosiliśmy” – mówił. W Paryżu zmienił nazwisko, wcześniej Mojsze – teraz Marc Chagall. Zamieszkał na Montparnassie, gdzie było wielu artystów, którzy sztuką chcieli zrewolucjonizować świat. Wielu z nich, tak jak Chagall przybyło z zagranicy. Mieszkali w ciasnych pokojach, odkładali na farby i balowali po nocach. 

Marc Chagall uważnie śledził, co dzieje się na rynku sztuki, jak malują w Paryżu ci najbardziej znani. Awangarda, kubizm, orfizm. Wybrał swoją własną drogę – malował w baśniowy sposób, oderwany od rzeczywistości, jego własne wyobrażenie życia. Z tęsknoty za domem, na obrazach umieszczał zwierzęta, grajków, rodziny, zakochanych. Ale równie często na jego obrazach jest malujący artysta. To on sam przy pracy.  

Jego obrazy przyciągały wzrok. Uwielbiał je poeta – Blaise Cendrars, który mówił, że są „nielogicznie logiczne”. To on przedstawił Chagalla Robertowi i Soni Delaunay, Fernandowi Léger i Guillaum’owi Apollinaire. 

Dzięki jednej ze swoich modelek, Chagall poznał Bellę Rosenfeld. Bella została jego żoną, szybko urodziła mu córkę, ale jej głównym zadaniem było wspieranie męża w pracy. Była jego opiekunką, jego agentem. W 1914 roku wrócili do Witebska. 

Artysty nie przerażała Rewolucja 1918 roku, wręcz się nią cieszył – pierwszy raz obywatele żydowscy mieli być traktowani na równi ze wszystkimi. Szybko poczuł się na tyle pewnie, że postanowił otworzyć własną szkołę i uczyć młodzież. W 1919 roku Chagall otworzył Ludową Szkołę Sztuk Pięknych. Chciał, aby była nowoczesna, przełomowa. Nie bał się zatrudniać najlepszych. Tak wśród kadry znaleźli się El Lissitzki i Kazimierz Malewicz. 

Szybko okazało się, że Malewicz miał zupełnie inny pomysł na szkołę. Kiedy Chagall wyjechał zdobyć pieniądze na jej prowadzenie, został obalony ze stanowiska dyrektora. Szkoła została przejęta przez Malewicza i suprematyzm, białe na czarnym. To był początek końca, bo wkrótce pojawili się bolszewicy i prześladowania. Zdążył jeszcze zaprojektować scenografię dla Państwowego Żydowskiego Teatru Kameralnego w Moskwie i zaraz później wyjechał.

Wrócił do Paryża, gdzie odkrył, że jego prace, które tu pozostawił, przepadły. Wziął się do malowania. Jego ulubioną modelką była żona Bella, była symbolem utraconej Rosji. Chagall podróżował po świecie, dopóki w 1935 roku w Berlinie nie spalono jego obrazów. Artysta, tak jak wszyscy przewidywał, że to zły omen. Zaszył się w Prowansji. Ale szybko okazało się, że Europa już nie jest bezpieczna. Razem w wieloma artystami i intelektualistami żydowskiego pochodzenia udał się do Stanów Zjednoczonych.  

W 1944 roku Bella zmarła. Chagall przestał pracować i nie malował przez rok. Później wrócił do pracy, dwie wystawy w Stanach, gdzie przebywał, i nowa miłość dodały mu sił. Po wojnie postanowił wrócić na Stary Kontynent. Pierwsze ciepłe przyjęcie to Biennale w Wenecji, gdzie Chagall dostał swój własny pawilon. 

W 1950 roku, razem z Virginią Haggard McNeil i synem Dawidem zamieszkał w Prowansji, tuż obok Picasso i Matisse’a. „Gdy Chagall maluje, nigdy nie wiadomo, czy robi to we śnie, czy na jawie. Gdzieś w swojej głowie musi mieć anioła” – mawiał o nim Picasso. Panowie potrafili się kłócić i dogadywać sobie. Konflikty wybuchały o komunizm, o miłości do Rosji i zarabianie pieniędzy na tak drogiej i ważnej dla obu dziedzinie jaką jest sztuka. 

Chagall jeszcze 1937 roku pisał listy do swojego nauczyciela w Rosji, jakie katusze cierpi za granicą i jak tęskni za dobrą Rosją – co mogło kosztować Pena życie. Te listy były jak zdrada. Biografiści piszą, że Chagall był w sobie zakochany, uwielbiał, kiedy ktoś się nim opiekował, od pierwszego nauczyciela Yuri Pena, przez przyjaciela Victora Meklera, dziewczynę Theę Brachmann, Apollinaire’a i Cendras, żonę Bellę, kochankę Virginię, żonę Vavę, córkę Idę, po swojego agenta – Vollarda. Chagall zawsze miał kogoś, kto mógł go wesprzeć. A mimo to cierpiał. Rosja go nie chciała, a on ją tak ukochał.

Do końca jego dni stała przy nim Vava, to ona była odpowiedzialna za siły twórcze, wystawy, spotkania, i cały biznes. Chagall zmarł w 1985 roku. 

Dziś jego obrazy sprzedają się za krocie. „Les Amoreux” wylicytowani zostali za 28 milionów dolarów. 

„Muzeum Narodowe w Warszawie zakupiło na aukcji czternaście prac. Powstały one w powojennym okresie twórczości artysty. Oddają bogactwo stosowanych przez niego technik graficznych i rysunkowych. Chagall z właściwą sobie swobodą sięgał po różne środki wyrazu, łącząc gwasz, temperę, kredkę, ołówek i kolorowy tusz. Zwraca uwagę wysoka jakość materiałów oraz doskonały stan konserwatorski wszystkich prac.” – czytamy na stronie MN.